Το κοινωνικό χρέος του επιστήμονα

Ο μύθος του Προμηθέα Η πρώτη επαφή του ανθρώπου με την επιστήμη. Σύμφωνα με το μύθο -που αφηγείται ο σοφιστής Πρωταγόρας στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα -όταν ο φιλάνθρωπος Τιτάνας Προμηθέας διαπίστωσε ότι ,εξαιτίας της αφέλειας του αδερφού του Επιμηθέα , ο άνθρωπος σε αντίθεση με όλα τα άλλα ζώα , παρέμεινε χωρίς τον απαραίτητο εξοπλισμό για την επιβίωση , έκλεψε από τα εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου «την κατασκευαστική σοφία μαζί με τη φωτιά» («την έντεχνον σοφίαν συν πυρί») και τη δώρισε στους ανθρώπους. Είναι χαρακτηριστικό ότι, όπως συνάγεται από τα λεγόμενα του Πρωταγόρα ,η λογική ικανότητα του ανθρώπου ,η «σοφία», είναι όχι ένας «καθαρός λόγος» απορροφημένος σε θεωρητικές ενατενίσεις , αλλά μια νοητική ικανότητα στραμμένη σε πρακτικές δραστηριότητες και ικανή, χάρη στη χρήση και της φωτιάς ,να παρεμβαίνει στην πραγματικότητα και να την αλλάζει προς το καλύτερο.Έτσι σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, η ικανότητα του ανθρώπου να επινοεί συνεχώς και να κατασκευάζει νέα επιτεύγματα βοήθησε στη συγκρότηση κοινωνιών και την βελτίωση της ζωής του, αντίθετα με τα υπόλοιπα ζώα που προσαρμόζονται στο φυσικό τους περιβάλλον και δεν επινοούν τεχνάσματα για την καλυτέρευση του βίου τους. Επομένως η ηγετική αυτή μορφή της αρχαίας σοφιστικής κίνησης, ο Πρωταγόρας, όταν αναφερόταν στην κατασκευαστική λειτουργία της ανθρώπινης φύσης, εννοούσε την δυνατότητα του ανθρώπου να αλλάξει το περιβάλλον όπου ζει με τη βοήθεια των μηχανών που ο ίδιος έχει κατασκευάσει γι αυτό το λόγο. Αυτό είναι η ιδιαιτερότητα του ανθρωπίνου είδους και μας αποδεικνύει καθημερινά την σημασία που έχει η τεχνική στη ζωή μας, πράγμα που βοήθησε και βοηθά στην εξέλιξή μας. Χάρη σ’ αυτή την κατασκευαστική λειτουργία τώρα μπορούμε να μιλάμε για πολυκατοικίες, δρόμους ακόμη και πυρηνικά εργοστάσια. Ο ηθικός ρόλος του επιστήμονα Λαμβάνοντας υπ' όψιν την ρήση του Φράνσις Μπέικον, η οποία αναφέρει για τον άνθρωπο πώς ''γίνεται περισσότερο δυνατός όσο περισσότερα πράγματα γνωρίζει'', παρακάτω θα εξετάσουμε το ρόλο και το χρέος του επιστήμονα στην σημερινή κοινωνία, όπου η τεχνολογία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, η οποία τρέχει με ρυθμούς ξέφρενους στον ρου της ιστορίας, ο άνθρωπος μπορεί να υπερηφανευτεί πως αναλογικά με παλαιότερες εποχές έχει βελτιώσει το βιοτικό του επίπεδο κατά μεγάλο βαθμό. Η καθημερινότητα του είναι συνυφασμένη με διάφορες ευκολίες, χάρη στην αρωγή των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Όμως, όπως λέει και ο θυμόσοφος λαός μας, κάθε νόμισμα έχει δύο όψεις. Έτσι και εδώ παρόλη την αλματώδη πρόοδο της επιστήμης, έχουν παρατηρηθεί φαινόμενα που αποτελούν τροχοπέδη στην ανθρώπινη ανάπτυξη. Φαινόμενα όπως αυτό του θερμοκηπίου, η τρομακτική εξέλιξη της βιομηχανίας οπλικών συστημάτων, γενετικές μεταλλάξεις τροφίμων, αλλά και η παραβίαση της ιδιωτικής ζωής των πολιτών για το χατίρι της ''δημοκρατίας'' αποτελούν βάση για μεγάλα ηθικά ερωτήματα, όσον αφορά τον κοινωνικό ρόλο του επιστήμονα και το χρέος που έχει στην κοινωνία. Σύμφωνα λοιπόν με το ρητό του Μπέικον, (αλλά και κατά γενική ομολογία), ο επιστήμονας θα πρέπει να εργάζεται και να προωθεί την ευημερία σε παγκόσμιο επίπεδο, και όχι να εμπλέκεται σε εφευρέσεις και πατέντες που αναδεικνύουν την πολεμοχαρή φύση του ανθρώπου. Επίσης με το έργο του οφείλει να αναδεικνύει τις αξίες της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και να εναντιώνεται πάση θυσία σε κάθε μορφής εκμετάλλευση. Εκμετάλλευση υπό την έννοια της συμμετοχής του σε επιχειρήσεις που πραγματοποιούνται υπέρ του ιδιωτικού κέρδους και αυξάνουν τη δύναμη και το κύρος του αδηφάγου καπιταλιστικού συστήματος, που αποδεδειγμένα πολιτικώς και φιλοσοφικώς, δρα εναντίον του κοινού καλού. Εν κατακλείδι, ο επιστήμονας θα πρέπει να είναι ο διάμεσος μεταξύ των επιστημονικών εφαρμοσμένων πολιτικών και του κοινού νού, ο οποίος δεν δύναται να εξειδικευθεί, στις περισσότερες των περιπτώσεων, και να γνωρίζει τα τεκταινόμενα και τους πραγματικούς σκοπούς που κρύβονται πίσω απο μία επιστημονική ανακάλυψη. Η ηθική του κάθε επιστήμονα πρέπει να συμπορεύεται με αυτή του κοινού ανθρώπου, ειδάλλως θα δημιουργήσει ενα ευρύτατο χάσμα το οποίο θα έχει πολλά καταστροφικά αποτελέσματα για την ανθρωπότητα. Η θεώρηση του Καστοριάδη περί επιστήμης Σε αυτό το σημείο κρίνουμε απαραίτητο να παραθέσουμε την συνέντευξη του Κορνήλιου Καστοριάδη στο διευθυντή του περιοδικού Quantum Γιώργο Ευαγγελόπουλο(αναδημοσιεύτηκε στο Βήμα, Κυριακή 17-12-1999) · ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ: Ποιος μπορεί να είναι ο απελευθερωτικός ρόλος της επιστήμης στην προσπάθεια μιας κοινωνίας για την αυτοθέσμισή της; · ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ: Υπάρχει φυσικά ένας τεράστιος απελευθερωτικός ρόλος της επιστήμης τόσο στο κοινότοπο επίπεδο των σχέσεών μας με τις θρησκείες, τις προλήψεις, όσο και στο κεντρικό, αν μπορώ να πω, υπαρξιακό σημείο. Είναι αυτό που έλεγε ο Αριστοτέλης για το θαυμάζειν. Δηλαδή η επιστήμη μας βγάζει από τη ζωική μας διάσταση, ακριβώς διότι μας κάνει να θαυμάζουμε και να θέλουμε ταυτόχρονα να εξηγήσουμε, λόγου χάριν, τον έναστρο ουρανό.[…] Πέρα από αυτό τον κόσμο υπάρχει το χάος. Από αυτήν την άποψη μας δείχνει την θνητότητά μας και παράλληλα μας ξεχωρίζει. Έτσι, η επιστήμη είναι κάτι αμέτρητα πολύτιμο. Τώρα σε μία αυτοθεσμισμένη και φρόνιμη κοινωνία, αυτή η διάσταση της επιστήμης δεν μπορεί παρά να αξιοποιηθεί ακόμα περισσότερο με την διάδοση των γνώσεων και την κατανόηση του τι είναι επιστήμη, ότι δεν είναι ο σκοπός της να μπορεί να κατασκευάσει καλύτερα αυτοκίνητα. Η επιστήμη μπορεί να μας βοηθήσει να προσεγγίσουμε εκ νέου τη πραγματική και ποιητική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. · ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ: Στον κοινωνικό προβληματισμό επιστημόνων, φιλοσόφων ,αλλά και του απλού λαού προστέθηκαν πρόσφατα τα προβλήματα που γεννούν για την ηθική οι δυνατότητες που μας προσφέρουν η γενετική , η μοριακή βιολογία και η βιοτεχνολογία. Τίθεται και πάλι το παλαιό και δύσκολο ερώτημα: Ποιος αποφασίζει για τον έλεγχο της επιστημονικής προόδου, με ποια κοινωνική μονιμοποίηση και μέσω ποιων μηχανισμών; · ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ: Η τεχνοεπιστήμη τραβά το δρόμο της. Και αυτό γεννά, για πρώτη φορά σε μία οιονεί δημοκρατική ή ψευδοδημοκρατική κοινωνία, το τεράστιο και για εμένα πολύ οδυνηρό ερώτημα ως ποιο βαθμό και κατά ποιον τρόπο μπορούν να υπάρξουν θεσμοί που να περιορίζουν την έρευνα. Η έρευνα δε σταματάει. Ασφαλώς όχι στη φυσική ούτε στη βιολογία. Αλλά ούτε και στα μαθηματικά. Θυμάμαι μια αφελέστατη δήλωση του διάσημου Άγγλου μαθηματικού Hardy, ο οποίος στο βιβλίο του "Η απολογία ενός μαθηματικού" αναφέρει ότι επέλεξε ως επιστήμη του τα μαθηματικά διότι σκέφτηκε ότι είναι η μοναδική επιστήμη που δεν μπορεί να κάνει κακό σε ένα ανθρώπινο ον. Και αυτό το έλεγε ο Hardy το 1940, παρ΄ ότι όταν μαθαίνει κανείς διαφορικό λογισμό, μία από τις πρώτες εξισώσεις που διδάσκεται είναι γνωστή, στα γαλλικά τουλάχιστον, ως η ‘’εξίσωση των πυροβολητών’’, διότι είναι η διαφορική εξίσωση που επιτρέπει να υπολογίσει κανείς την διαδρομή ενός βλήματος, το σημείο πτώσης του κλπ.

Όπως αποδεικνύεται λοιπόν η επιστήμη δεν είναι μόνο μια θεωρητική ή πειραματική δραστηριότητα, αλλά και μια κοινωνική πρακτική। Οι εφαρμογές τις είναι εμφανείς σε όλους τους τομείς της κοινωνικής δραστηριότητας και ποικίλλουν από την κάλυψη καθημερινών αναγκών π.χ. τρόφιμα, φάρμακα κ.α. μέχρι και την υποστήριξη πολεμικών στρατηγικών και επιχειρήσεων. Επομένως, η επιστήμη, μολονότι θεωρητική δραστηριότητα, παίζει σημαντικό ρόλο στον κοινωνικό, τον πολιτικό και τον πολεμικό τομέα. Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια, η επιστήμη να ετεροκατευθύνεται με βάση τα συμφέροντα και να σφαγιάζεται στο βωμό των χρημάτων εις βάρος της κοινωνίας. Έτσι δημιουργείται ο προβληματισμός, τον οποίο επισημαίνει ο Κορνήλιος Καστοριάδης, σχετικά με το περιεχόμενο και τις κατευθύνσεις της επιστημονικής έρευνας. Είναι αίτημα της πλειοψηφίας η χρησιμοποίηση της επιστήμης με θετικό αντίκρισμα στο κοινωνικό σύνολο. Και αντί για την αξιοποίησή της για την παραγωγή όπλων(καταστροφικών για όλη την ανθρωπότητα), να αξιοποιηθεί σε πιο ωφέλιμους τομείς όπως το περιβάλλον και οι πραγματικά ωφέλιμες τεχνολογικές εφαρμογές. Το πρόσφατο παράδειγμα της έκρηξης του πυρηνικού εργοστασίου στην Ιαπωνία (μετά τον ισχυρότατο σεισμό που συνέβη) δείχνει ότι ο άνθρωπος, προκειμένου να μεγιστοποιήσει το κέρδος του (παραγωγή ενέργειας από την πυρηνική) στο παρόν, είναι διατεθειμένος να το θυσιάσει και να υποθηκεύσει το μέλλον και το δικό του και του περιβάλλοντος του οποίου αποτελεί αναπόσπαστο μέρος. Σήμερα οι Ιάπωνες –άραγε- εξακολουθούν να παινεύονται για το Ιαπωνικό τεχνολογικό θαύμα τους; Νομίζω πως ήρθε η ώρα για μια επανιεράρχηση των αξιών και προτεραιοτήτων του ανθρώπου. Οι επιστήμονες, οι «δυνατοί» των χωρών, αλλά και οι λαοί που πρέπει να αναλάβουν δράση, κρατάνε στα χέρια τους την απόφαση. Η ηθική επιταγή από την πλευρά της επιστήμης είναι αναγκαία προϋπόθεση. Η ηθική είναι προϊόν εκπαίδευσης και παιδείας. Ουσιαστικά δεν αρκεί μόνο η άρτια επιστημονική κατάρτιση των ειδικών, αλλά και η παιδεία με την βαθύτερή της έννοια. Η ηθική διαπαιδαγώγηση, ή ακόμα και οι βάσεις που έχουν πάρει από την παιδική τους ηλικία καθορίζουν την μετέπειτα στάση και αντιμετώπισή τους πάνω σε αυτό τον τομέα. Άλλωστε, «επιστήμη χωριζόμενη αρετής πανουργία εστί» και «επιστήμη χωρίς συνείδηση δεν είναι παρά καταστροφή της ψυχής», όπως τονίζουν οι Πλάτωνας και Ντεκάρτ αντίστοιχα.

Φωτεινή Διαμαντή

Κώστας Κουτσαυλής

Ιωάννα Δήμου

ΒΘ1