Πεισματάρηδες εκδότες και μια μικρή κοινότητα αναγνωστών δηλώνουν «παρών»
Tου Ηλια Μαγκλινη
Η φιλοσοφία αντέχει, ακόμα και σε εποχές κρίσης. Το αποδεικνύουν κάποια εξαιρετικά βιβλία, ορισμένοι πεισματάρηδες εκδότες και, βέβαια, μια έστω και μικρή κοινότητα αναγνωστών που την παρακολουθεί πιστά. Μιλώντας με κάποιους εκδότες που ασχολούνται με το φιλοσοφικό βιβλίο, το νούμερο κυμαίνεται από τα 500 άτομα και μπορεί να φτάσει τα 1.500. Ωστόσο, και εκεί, υπάρχουν υποσύνολα: κάποιοι διαβάζουν Χάιντεγκερ αλλά απορρίπτουν τον Χέγκελ, ορισμένοι περιορίζονται στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία κ.ο.κ. Ενίοτε, αυτά τα 1.500 άτομα πολλαπλασιάζονται αφύσικα: φτάνουν τις 5-6.000, όπως στην περίπτωση της βιογραφίας του Βίτγκενσταϊν, που είχε κυκλοφορήσει το 1998 από τις εκδόσεις Scripta, ή όπως συνέβη με τα βιβλία του Τσόμσκι και του Ζίζεκ (Scripta αλλά και Λιβάνης).
Σέξι οι «στρατευμένοι»
Αυτοί είναι οι λεγόμενοι «στρατευμένοι» φιλόσοφοι ή αλλιώς cult - κοινώς μυθοποιημένοι από το κοινό. «Δείτε το φαινόμενο Ζίζεκ ή Τζούντιθ Μπάτλερ», λέει ο Στέλιος Βιρβιδάκης, καθηγητής φιλοσοφίας. «Τα βιβλία τους πουλάνε ενώ, π.χ., ένα μικρό και φθηνό, αλλά σημαντικό, βιβλίο, όπως το “Γιατί όχι σοσιαλισμός;” (Εκκρεμές) του Τζέραλντ Αλαν Κόεν, πέρασε απαρατήρητο. Δείτε τον Μπαντιού, που δεν θεωρώ φιλοσοφία υψηλού επιπέδου. Είναι όμως σέξι. Για την Μπάτλερ το καταλαβαίνω σε ένα βαθμό, αλλά ο Ζίζεκ είναι ένας κλόουν, στην κυριολεξία. Παίζει με τις έννοιες, κάνει θεατρινισμούς και αφορισμούς κι έχει κάνει μανιέρα το ανακάτεμα των αναφορών».
Ο Σ. Βιρβιδάκης συνυπογράφει με τον επίσης καθηγητή φιλοσοφίας Γιώργο Ξηροπαΐδη την επιμέλεια ενός πολύ πρόσφατου, φιλόδοξου εκδοτικού εγχειρήματος, την ελληνική εκδοχή του «Φιλοσοφικού Λεξικού του Cambridge» (Κέδρος), που εμπορικά πάει πολύ καλά. «Ηταν μια περιπέτεια», λέει ο Γ. Ξηροπαΐδης, «και πέρασε από πολλά, ήδη από την πρωτότυπη έκδοση. Οι Βρετανοί ζήτησαν πρώτοι από τους αναγνώστες να καταθέσουν τις παρατηρήσεις τους και προχώρησαν σε βελτιώσεις. Το ίδιο κάναμε κι εμείς έτσι ώστε τυχόν επόμενες εκδόσεις να είναι βελτιωμένες».
Προσωπικό μεράκι
Ιστορικά μιλώντας, μια πιο ουσιαστική δουλειά στον χώρο του φιλοσοφικού βιβλίου άρχισε να γίνεται στα τέλη της δεκαετίας του ’70, με τη σειρά «Πηγές» των εκδόσεων Παπαζήση. Ιθύνων νους ήταν ο Αναστάσης Γιανναράς, ο πρόωρος θάνατος του οποίου όμως εμπόδισε τη συνέχεια του εγχειρήματος. Ακολούθησε η σειρά των εκδόσεων Γνώση, υπό την εποπτεία του Παναγιώτη Κονδύλη - ένας ακόμα πρόωρος θάνατος που είχε επιπτώσεις στην εκδοτική συνέχεια. Οι εκδόσεις Δωδώνη επίσης είχαν σημαντική συμμετοχή στον συγκεκριμένο τομέα.
Μετά τη δεκαετία του ’90, άρχισαν να γίνονται ακόμα πιο συστηματικά πράγματα, με τις εκδόσεις Πόλις και Εκκρεμές κυρίως. Πρόσφατα, οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (ΠΕΚ) εγκαινίασαν τη «Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη», μέσω της οποίας γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν αφ’ ενός ορισμένα θεμελιώδη έργα υποδομής πάνω στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας κι αφετέρου βιβλία όπου προβάλλονται οι συνάφειες και οι δεσμοί μεταξύ σύγχρονης και παλαιότερης φιλοσοφικής σκέψης. Ο πιο πρόσφατος τίτλος είναι το πολύ σημαντικό «Τα έξι μεγάλα ερωτήματα της δυτικής μεταφυσικής - και οι ρίζες της νεότερης φιλοσοφίας» του Χάιντς Χάιμζετ.
Ο Θάνος Σαμαρτζής, υπεύθυνος της «Φιλοσοφικής Βιβλιοθήκης», σχολιάζει: «Συχνά ο καθένας εξέδιδε αυτό που ανταποκρινόταν στα προσωπικά φιλοσοφικά του ενδιαφέροντα. Τούτο βέβαια ήταν φυσιολογικό, καθώς η ελληνική βιβλιογραφία τροφοδοτούνταν κατά βάση απ’ το προσωπικό μεράκι των εμπλεκομένων στην παραγωγή του βιβλίου, και είναι απόλυτα εύλογο όταν δουλεύεις για το μεράκι σου, να βγάζεις τα πράγματα που αγαπάς και που σ’ ενδιαφέρουν περισσότερο. Το αποτέλεσμα όμως ήταν να υπάρχει εξαιρετική πληθωρικότητα σε ορισμένα φιλοσοφικά πεδία και σχετική φτώχεια αλλού. Π.χ., η μεσαιωνική φιλοσοφία εξακολουθεί να παραμένει άγνωστη γη για την ελληνική βιβλιογραφία. Επίσης, υπήρχε για καιρό μια σχετική υστέρηση σε βασικά έργα φιλοσοφικής υποδομής. Αλλά κι εδώ συντελείται μια αξιοσημείωτη πρόοδος».
Οσον αφορά το «μικρό κοινό», ο Θ. Σαμαρτζής υπογραμμίζει πως «παντού είναι μικρό το κοινό της φιλοσοφίας. Δεν θα ξαφνιαζόμουν μάλιστα αν, μέσω μιας εμπειρικής έρευνας, διαπιστωνόταν ότι της Ελλάδας ξεπερνά τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Αλλωστε, η εντυπωσιακή άνθηση του φιλοσοφικού βιβλίου που έχει συντελεστεί τα τελευταία 30 χρόνια στην Ελλάδα, δεν οφείλεται μονάχα στο μεράκι των Ελλήνων συγγραφέων, μεταφραστών και εκδοτών, αλλά και στη στήριξη που απλόχερα προσέφερε το ελληνικό κοινό».
Μισογεμάτο το ποτήρι
Ας μη βλέπουμε το ποτήρι μισοάδειο λοιπόν, δεδομένου ότι έχουμε μερικά άκρως ενθαρρυντικά δεδομένα: την επικείμενη, δίγλωσση έκδοση των απάντων του Αριστοτέλη (22 τόμοι) από τις εκδόσεις Νήσος. Εχουμε ακόμα την πολύ σοβαρή εργασία που επιτελούν οι εκδόσεις Εκκρεμές και Πόλις, μα και η Εστία (υπό την εποπτεία του Γιώργου Φαράκλα), η Scripta αλλά και η Printa, ή την πολύ σημαντική εργασία του Παύλου Καλλιγά πάνω στον Πλωτίνο, από την Ακαδημία Αθηνών. Επίσης, έχουμε έναν νέο εκδοτικό οίκο, τον Οκτώ του Αλέξανδρου Μανωλάκη, που εδώ και έξι περίπου χρόνια έχει παρουσιάσει αξιόλογα δείγματα κυρίως αναλυτικής φιλοσοφίας (που πάσχει στη χώρα μας).
Ανθρωποι του χώρου πάντως στηλιτεύουν, εκτός από το «καρκίνωμα της στρατευμένης φιλοσοφίας», την υπόθεση των «ακαδημαϊκών συγγραμμάτων». Οπως λένε, διαστρεβλώνεται η αγορά του επιστημονικού βιβλίου απ’ το δωρεάν σύγγραμμα, που προβλέπεται από τον νόμο, το οποίο ωθεί τους φοιτητές να μην ψάχνουν βιβλία και τους εκδότες να βγάζουν συγκεκριμένα πράγματα, εξυπηρετώντας ανάγκες πανεπιστημιακών. Ορισμένοι εκδότες ισχυρίζονται ότι αν καταργηθεί ο νόμος του συγγράμματος, θα έχουμε μεν μείωση έκδοσης βιβλίων αλλά θα απελευθερώσει τάσεις.
Σε κάθε περίπτωση, η προσπάθεια συνεχίζεται, παρά τις αντίξοες συνθήκες ή ειδικά χάρη σε αυτές: η φιλοσοφία χρειάζεται σε χαλεπούς καιρούς.
«Κριτικά», η απενοχοποίηση της κριτικής
Κατά καιρούς έχουν γίνει σοβαρές απόπειρες να κυκλοφορήσουν και φιλοσοφικά περιοδικά, όπως το Cogito και το Φιλοσοφείν, το Υπόμνημα, τα Αξιολογικά και, βέβαια, ο Δευκαλίων. Το 2009 προστέθηκε άλλο ένα, διαδικτυακό αυτή τη φορά, τα «Κριτικά». Η έδρα του βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη. Διευθυντής είναι ο Παναγιώτης Θανασάς, ενώ στη Συντακτική Επιτροπή μετέχουν οι Γιώργος Ζωγραφίδης, Φιλήμων Παιονίδης, Αρης Στυλιανού (όλοι από το Αριστοτέλειο) και Στασινός Σταυριανέας (Παν. Πατρών). Οπως μας είπε ο Π. Θανασάς, «Τα “Κριτικά” επιχειρούν να καλύψουν ένα μεγάλο κενό στην αξιολόγηση και κριτική αποτίμηση των εκδόσεων φιλοσοφίας στην Ελλάδα σε αξιολόγηση και κριτική αποτίμηση - προϋποθέτοντας την υπέρβαση του διπόλου “εχθρών-φίλων”. Ο σκοπός του περιοδικού, λοιπόν, μπορεί να συνοψισθεί στην “απενοχοποίηση της κριτικής”. Επιδιώκουμε την ελεύθερη, γόνιμη και κυρίως αυστηρή αξιολόγηση και αποτίμηση της φιλοσοφικής εργασίας που παράγεται στην Ελλάδα, αλλά και επιλεγμένων ξενόγλωσσων εκδόσεων που κινούν το ενδιαφέρον των κριτών».
Τα κείμενα του περιοδικού κυκλοφορούν κάθε χρόνο και σε έντυπη επετηρίδα. Με τον τρόπο αυτό, οι υπεύθυνοι επιδιώκουν να καταστήσουν τα κείμενα προσιτά και στους αναγνώστες που δεν θέλουν να εξαρτώνται από τα ηλεκτρονικά μέσα. Τα 13 κείμενα του 2011 κυκλοφορούν αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ευρασία.
Tου Ηλια Μαγκλινη
Η φιλοσοφία αντέχει, ακόμα και σε εποχές κρίσης. Το αποδεικνύουν κάποια εξαιρετικά βιβλία, ορισμένοι πεισματάρηδες εκδότες και, βέβαια, μια έστω και μικρή κοινότητα αναγνωστών που την παρακολουθεί πιστά. Μιλώντας με κάποιους εκδότες που ασχολούνται με το φιλοσοφικό βιβλίο, το νούμερο κυμαίνεται από τα 500 άτομα και μπορεί να φτάσει τα 1.500. Ωστόσο, και εκεί, υπάρχουν υποσύνολα: κάποιοι διαβάζουν Χάιντεγκερ αλλά απορρίπτουν τον Χέγκελ, ορισμένοι περιορίζονται στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία κ.ο.κ. Ενίοτε, αυτά τα 1.500 άτομα πολλαπλασιάζονται αφύσικα: φτάνουν τις 5-6.000, όπως στην περίπτωση της βιογραφίας του Βίτγκενσταϊν, που είχε κυκλοφορήσει το 1998 από τις εκδόσεις Scripta, ή όπως συνέβη με τα βιβλία του Τσόμσκι και του Ζίζεκ (Scripta αλλά και Λιβάνης).
Σέξι οι «στρατευμένοι»
Αυτοί είναι οι λεγόμενοι «στρατευμένοι» φιλόσοφοι ή αλλιώς cult - κοινώς μυθοποιημένοι από το κοινό. «Δείτε το φαινόμενο Ζίζεκ ή Τζούντιθ Μπάτλερ», λέει ο Στέλιος Βιρβιδάκης, καθηγητής φιλοσοφίας. «Τα βιβλία τους πουλάνε ενώ, π.χ., ένα μικρό και φθηνό, αλλά σημαντικό, βιβλίο, όπως το “Γιατί όχι σοσιαλισμός;” (Εκκρεμές) του Τζέραλντ Αλαν Κόεν, πέρασε απαρατήρητο. Δείτε τον Μπαντιού, που δεν θεωρώ φιλοσοφία υψηλού επιπέδου. Είναι όμως σέξι. Για την Μπάτλερ το καταλαβαίνω σε ένα βαθμό, αλλά ο Ζίζεκ είναι ένας κλόουν, στην κυριολεξία. Παίζει με τις έννοιες, κάνει θεατρινισμούς και αφορισμούς κι έχει κάνει μανιέρα το ανακάτεμα των αναφορών».
Ο Σ. Βιρβιδάκης συνυπογράφει με τον επίσης καθηγητή φιλοσοφίας Γιώργο Ξηροπαΐδη την επιμέλεια ενός πολύ πρόσφατου, φιλόδοξου εκδοτικού εγχειρήματος, την ελληνική εκδοχή του «Φιλοσοφικού Λεξικού του Cambridge» (Κέδρος), που εμπορικά πάει πολύ καλά. «Ηταν μια περιπέτεια», λέει ο Γ. Ξηροπαΐδης, «και πέρασε από πολλά, ήδη από την πρωτότυπη έκδοση. Οι Βρετανοί ζήτησαν πρώτοι από τους αναγνώστες να καταθέσουν τις παρατηρήσεις τους και προχώρησαν σε βελτιώσεις. Το ίδιο κάναμε κι εμείς έτσι ώστε τυχόν επόμενες εκδόσεις να είναι βελτιωμένες».
Προσωπικό μεράκι
Ιστορικά μιλώντας, μια πιο ουσιαστική δουλειά στον χώρο του φιλοσοφικού βιβλίου άρχισε να γίνεται στα τέλη της δεκαετίας του ’70, με τη σειρά «Πηγές» των εκδόσεων Παπαζήση. Ιθύνων νους ήταν ο Αναστάσης Γιανναράς, ο πρόωρος θάνατος του οποίου όμως εμπόδισε τη συνέχεια του εγχειρήματος. Ακολούθησε η σειρά των εκδόσεων Γνώση, υπό την εποπτεία του Παναγιώτη Κονδύλη - ένας ακόμα πρόωρος θάνατος που είχε επιπτώσεις στην εκδοτική συνέχεια. Οι εκδόσεις Δωδώνη επίσης είχαν σημαντική συμμετοχή στον συγκεκριμένο τομέα.
Μετά τη δεκαετία του ’90, άρχισαν να γίνονται ακόμα πιο συστηματικά πράγματα, με τις εκδόσεις Πόλις και Εκκρεμές κυρίως. Πρόσφατα, οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (ΠΕΚ) εγκαινίασαν τη «Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη», μέσω της οποίας γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν αφ’ ενός ορισμένα θεμελιώδη έργα υποδομής πάνω στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας κι αφετέρου βιβλία όπου προβάλλονται οι συνάφειες και οι δεσμοί μεταξύ σύγχρονης και παλαιότερης φιλοσοφικής σκέψης. Ο πιο πρόσφατος τίτλος είναι το πολύ σημαντικό «Τα έξι μεγάλα ερωτήματα της δυτικής μεταφυσικής - και οι ρίζες της νεότερης φιλοσοφίας» του Χάιντς Χάιμζετ.
Ο Θάνος Σαμαρτζής, υπεύθυνος της «Φιλοσοφικής Βιβλιοθήκης», σχολιάζει: «Συχνά ο καθένας εξέδιδε αυτό που ανταποκρινόταν στα προσωπικά φιλοσοφικά του ενδιαφέροντα. Τούτο βέβαια ήταν φυσιολογικό, καθώς η ελληνική βιβλιογραφία τροφοδοτούνταν κατά βάση απ’ το προσωπικό μεράκι των εμπλεκομένων στην παραγωγή του βιβλίου, και είναι απόλυτα εύλογο όταν δουλεύεις για το μεράκι σου, να βγάζεις τα πράγματα που αγαπάς και που σ’ ενδιαφέρουν περισσότερο. Το αποτέλεσμα όμως ήταν να υπάρχει εξαιρετική πληθωρικότητα σε ορισμένα φιλοσοφικά πεδία και σχετική φτώχεια αλλού. Π.χ., η μεσαιωνική φιλοσοφία εξακολουθεί να παραμένει άγνωστη γη για την ελληνική βιβλιογραφία. Επίσης, υπήρχε για καιρό μια σχετική υστέρηση σε βασικά έργα φιλοσοφικής υποδομής. Αλλά κι εδώ συντελείται μια αξιοσημείωτη πρόοδος».
Οσον αφορά το «μικρό κοινό», ο Θ. Σαμαρτζής υπογραμμίζει πως «παντού είναι μικρό το κοινό της φιλοσοφίας. Δεν θα ξαφνιαζόμουν μάλιστα αν, μέσω μιας εμπειρικής έρευνας, διαπιστωνόταν ότι της Ελλάδας ξεπερνά τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Αλλωστε, η εντυπωσιακή άνθηση του φιλοσοφικού βιβλίου που έχει συντελεστεί τα τελευταία 30 χρόνια στην Ελλάδα, δεν οφείλεται μονάχα στο μεράκι των Ελλήνων συγγραφέων, μεταφραστών και εκδοτών, αλλά και στη στήριξη που απλόχερα προσέφερε το ελληνικό κοινό».
Μισογεμάτο το ποτήρι
Ας μη βλέπουμε το ποτήρι μισοάδειο λοιπόν, δεδομένου ότι έχουμε μερικά άκρως ενθαρρυντικά δεδομένα: την επικείμενη, δίγλωσση έκδοση των απάντων του Αριστοτέλη (22 τόμοι) από τις εκδόσεις Νήσος. Εχουμε ακόμα την πολύ σοβαρή εργασία που επιτελούν οι εκδόσεις Εκκρεμές και Πόλις, μα και η Εστία (υπό την εποπτεία του Γιώργου Φαράκλα), η Scripta αλλά και η Printa, ή την πολύ σημαντική εργασία του Παύλου Καλλιγά πάνω στον Πλωτίνο, από την Ακαδημία Αθηνών. Επίσης, έχουμε έναν νέο εκδοτικό οίκο, τον Οκτώ του Αλέξανδρου Μανωλάκη, που εδώ και έξι περίπου χρόνια έχει παρουσιάσει αξιόλογα δείγματα κυρίως αναλυτικής φιλοσοφίας (που πάσχει στη χώρα μας).
Ανθρωποι του χώρου πάντως στηλιτεύουν, εκτός από το «καρκίνωμα της στρατευμένης φιλοσοφίας», την υπόθεση των «ακαδημαϊκών συγγραμμάτων». Οπως λένε, διαστρεβλώνεται η αγορά του επιστημονικού βιβλίου απ’ το δωρεάν σύγγραμμα, που προβλέπεται από τον νόμο, το οποίο ωθεί τους φοιτητές να μην ψάχνουν βιβλία και τους εκδότες να βγάζουν συγκεκριμένα πράγματα, εξυπηρετώντας ανάγκες πανεπιστημιακών. Ορισμένοι εκδότες ισχυρίζονται ότι αν καταργηθεί ο νόμος του συγγράμματος, θα έχουμε μεν μείωση έκδοσης βιβλίων αλλά θα απελευθερώσει τάσεις.
Σε κάθε περίπτωση, η προσπάθεια συνεχίζεται, παρά τις αντίξοες συνθήκες ή ειδικά χάρη σε αυτές: η φιλοσοφία χρειάζεται σε χαλεπούς καιρούς.
«Κριτικά», η απενοχοποίηση της κριτικής
Κατά καιρούς έχουν γίνει σοβαρές απόπειρες να κυκλοφορήσουν και φιλοσοφικά περιοδικά, όπως το Cogito και το Φιλοσοφείν, το Υπόμνημα, τα Αξιολογικά και, βέβαια, ο Δευκαλίων. Το 2009 προστέθηκε άλλο ένα, διαδικτυακό αυτή τη φορά, τα «Κριτικά». Η έδρα του βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη. Διευθυντής είναι ο Παναγιώτης Θανασάς, ενώ στη Συντακτική Επιτροπή μετέχουν οι Γιώργος Ζωγραφίδης, Φιλήμων Παιονίδης, Αρης Στυλιανού (όλοι από το Αριστοτέλειο) και Στασινός Σταυριανέας (Παν. Πατρών). Οπως μας είπε ο Π. Θανασάς, «Τα “Κριτικά” επιχειρούν να καλύψουν ένα μεγάλο κενό στην αξιολόγηση και κριτική αποτίμηση των εκδόσεων φιλοσοφίας στην Ελλάδα σε αξιολόγηση και κριτική αποτίμηση - προϋποθέτοντας την υπέρβαση του διπόλου “εχθρών-φίλων”. Ο σκοπός του περιοδικού, λοιπόν, μπορεί να συνοψισθεί στην “απενοχοποίηση της κριτικής”. Επιδιώκουμε την ελεύθερη, γόνιμη και κυρίως αυστηρή αξιολόγηση και αποτίμηση της φιλοσοφικής εργασίας που παράγεται στην Ελλάδα, αλλά και επιλεγμένων ξενόγλωσσων εκδόσεων που κινούν το ενδιαφέρον των κριτών».
Τα κείμενα του περιοδικού κυκλοφορούν κάθε χρόνο και σε έντυπη επετηρίδα. Με τον τρόπο αυτό, οι υπεύθυνοι επιδιώκουν να καταστήσουν τα κείμενα προσιτά και στους αναγνώστες που δεν θέλουν να εξαρτώνται από τα ηλεκτρονικά μέσα. Τα 13 κείμενα του 2011 κυκλοφορούν αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ευρασία.
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 08-04-12
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου